آیه 74 سوره انعام
| <<73 | آیه 74 سوره انعام | 75>> | |||||||||||||||
| |||||||||||||||||
محتویات
ترجمه های فارسی
و (یاد کن) وقتی که ابراهیم به پدرش آزر (عمو و مربیش بود) گفت: آیا بتها را به خدایی اختیار کرده‌ای؟! من تو و پیروانت را در گمراهی آشکار می‌بینم.
و [یاد کنید] هنگامی را که ابراهیم به پدرش آزر [شخصی که بنابر روایات اهل بیت، پدر خوانده یا عمویش بود] گفت: آیا بت هایی را به عنوان معبود خود انتخاب می کنی؟ قطعاً من تو را و قومت را در گمراهی آشکار می بینم.
و [ياد كن] هنگامى را كه ابراهيم به پدر خود «آزر» گفت: «آيا بتان را خدايان [خود] مى‌گيرى؟ من همانا تو و قوم تو را در گمراهى آشكارى مى‌بينم.»
و ابراهيم پدرش آزر را گفت: آيا بتان را به خدايى مى‌گيرى؟ تو و قومت را به آشكارا در گمراهى مى‌بينم.
(به خاطر بیاورید) هنگامی را که ابراهیم به پدرش [= عمویش] «آزر» گفت: «آیا بتهائی را معبودان خود انتخاب می‌کنی؟! من، تو و قوم تو را در گمراهی آشکاری می‌بینم.»
ترجمه های انگلیسی(English translations)
معانی کلمات آیه
آزر: نام مردى است كه جد مادرى و يا عموى ابراهيم عليه السّلام بوده است.
اصنام: صنم: بت، جمع آن اصنام است. كلبى در كتاب الاصنام گويد: اگر بت از چوب يا طلا يا نقره و به صورت انسان باشد صنم ناميده مى شود، و اگر از سنگ باشد آن را «وثن» گويند.
آلهة: اله: معبود. آلهة: معبودها. آن در اصل به معنى عبادت و تحير است.
تفسیر آیه
تفسیر نور (محسن قرائتی)
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَ تَتَّخِذُ أَصْناماً آلِهَةً إِنِّي أَراكَ وَ قَوْمَكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ «74»
و (ياد كن) آن هنگام كه ابراهيم به پدرش آزر گفت: آيا بتان را خدايان مى‌گيرى؟ بى شك تو و قومت را در گمراهى آشكار مى‌بينم.
نکته ها
كلمه‌ى «أب» بطور طبيعى به معناى پدر است، ولى به معناى جدّ مادرى، عمو و مربّى هم گفته مى‌شود. چنانكه فرزندان يعقوب به پدران و عموى پدر خود حضرت اسماعيل نيز اب گفتند: «نَعْبُدُ إِلهَكَ وَ إِلهَ آبائِكَ إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ» «1» وپيامبر اسلام صلى الله عليه و آله نيز فرمود: «أنا و علىّ أبَوا هذه الامّة» «2»، من و على، پدران اين امّتيم. آزر، عموى ابراهيم بود، نه پدرش. پدران ابراهيم همه موحّد بوده‌اند.
از علماى اهل سنّت نيز، طبرى، آلوسى و سيوطى مى‌گويند: آزر پدر ابراهيم نبوده است. به علاوه، ابراهيم به پدر و مادر خويش دعا كرد: رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَ لِوالِدَيَ ... «3» در حالى كه مسلمان حقّ ندارد براى مشرك طلب مغفرت كند، هرچند فاميل او باشد.
از مجموع اينها برمى‌آيد كه «أب» در اين آيه به معناى پدر نيست. به علاوه نام پدر ابراهيم عليه السلام در كتب تاريخ، «تارُخ» ذكر شده است، نه آزر. «4»
استغفار حضرت ابراهيم براى عمويش آزر نيز قبل از روشن شدن روحيّه‌ى كفر او و به خاطر وعده‌اى بود كه به او داده بود، و چون فهميد كه حقّ‌پذير نيست، از او تبرّى جست و جدا شد. «فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ» «5»
پیام ها
1- خويشاوندى، مانع نهى از منكر نيست. إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ لِأَبِيهِ ...
«1». بقره، 133.
«2». بحار، ج 16، ص 364.
«3». ابراهيم، 41.
«4». تفسير الميزان.
«5». توبه، 114.
جلد 2 - صفحه 492
2- ملاك در برخورد، حقّ است نه سنّ و سال. «قالَ إِبْراهِيمُ لِأَبِيهِ» (حضرت ابراهيم به عموى خود كه سن بيشتر داشته، آشكارا حقّ را بيان كرده و هشدار داده است.)
3- در شيوه‌ى دعوت به حق، بايد از بستگان نزديك شروع كرد. «لِأَبِيهِ» و بايد از مسائل اصلى سخن گفت. «أَ تَتَّخِذُ أَصْناماً آلِهَةً»
4- سابقه‌ى شرك وبت‌پرستى، به پيش از رسالت حضرت ابراهيم بازمى گردد. «أَ تَتَّخِذُ أَصْناماً»
5- اكثريّت، سابقه و سنّ، باطل را تبديل به حقّ نمى‌كند و همه جا ارزش نيست. «أَراكَ وَ قَوْمَكَ فِي ضَلالٍ»
6- بت‌پرستى، انحرافى است كه وجدان‌هاى سالم و عقل، از آن انتقاد مى‌كنند. أَ تَتَّخِذُ أَصْناماً ... ضَلالٍ مُبِينٍ
7- گرچه ابراهيم عليه السلام حليم بود، «إِنَّ إِبْراهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ» «1» و پيامبر بايد حتّى با فرعون هم نرم حرف بزند، ولى لحن برخورد حضرت ابراهيم در اين آيه، به خاطر اصرار عمويش بر كفر بود. «إِنِّي أَراكَ وَ قَوْمَكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ»
«1». توبه، 114.
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَ تَتَّخِذُ أَصْناماً آلِهَةً إِنِّي أَراكَ وَ قَوْمَكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ (74)
بعد احتجاج حضرت ابراهيم عليه السّلام و ذم عدم متابعت آن حضرت را مى‌فرمايد:
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ: و متذكر شو براى اهل مكه قصّه ابراهيم را كه ايشان دعوى فرزندى او كنند، پس اولى آنكه به او اقتدا نمايند در توحيد، وقتى كه فرمود عموى خود آزر را.
تنبيه- مراد «أب» عمو باشد و پدر آن حضرت تارخ بوده به اجماع اماميه و
«1» مجمع البيان ج 2 ص 321.
تفسير اثنا عشرى، ج3، ص: 309
دلايل نقليه از ائمه هدى عليهم السّلام و براهين عقليه ثابت گرديده كه پدران حضرت خاتم صلّى اللّه عليه و آله تا حضرت آدم عليه السّلام همه ايشان مؤمن و موحد بوده‌اند نه كافر و مشرك. و حديث مشهور خاصه و عامه كه حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود: لا يزال ينقلنى اللّه من اصلاب الطّاهرين الى ارحام الطّاهرات حتّى اخرجنى فى عالمكم هذا لم يدنّسنى بدنس الجاهليّة. «1» كافى است در اين مدعى، يعنى هميشه مى‌گردانيد مرا خداى تعالى از اصلاب طاهره به ارحام مطهره تا خارج نمود مرا در زمان شما تدنّس نمود مرا نجاست كفر جاهليت. و نيز فرمود: اخرجت من نكاح و لم اخرج من سفاح من لدن ادم. ابن بابويه فرمايد: اعتقاد ما در پدران پيغمبر آنكه تمام مسلمان بودند از آدم عليه السّلام تا پدرش عبد اللّه عليه السّلام. بنابر اين مراد از «أب» در آيه «عمّ» باشد نه پدر چنانچه در قرآن مجيد هم اطلاق «أب» شده بر «عم» در آيه شريفه سوره بقره: «أَمْ كُنْتُمْ شُهَداءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قالَ لِبَنِيهِ ما تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي قالُوا نَعْبُدُ إِلهَكَ وَ إِلهَ آبائِكَ إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ إِلهاً واحِداً وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ» «2» اطلاق «اب» شده به اسماعيل در طى شماره آباء، و حال آنكه اسماعيل عموى يعقوب عليه السّلام بوده است. خلاصه حضرت به جهت انكار و سرزنش، به عمّ خود آزر فرمود: أَ تَتَّخِذُ أَصْناماً آلِهَةً: آيا اتخاذ مى‌كنى بتان را كه خود تراشيده‌اى به اولوهيت و خدائى إِنِّي أَراكَ وَ قَوْمَكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ:
بدرستى كه من مى‌بينم و علم دارم تو را و گروهى كه تابع توأند، در گمراهى از حق، كه هويدا است دلالت ضلالت آن. در آثار آمده كه آزر بت مى‌تراشيد و به ابراهيم عليه السّلام مى‌داد كه به بازار برده بفروشد. حضرت ريسمانى در پاى او بسته به زمين مى‌كشيد و مى‌فرمود: كه مى‌خرد خدائى را كه نه مى‌شنود و نه مى‌بيند و هيچكس را نفع و ضرر نتواند رساند. پس بياوردى نزد آزر بينداختى و گفتى: كسى اين را نمى‌خرد. مردمان شكايت به آزر نمودند. او ابراهيم
«1» مجمع البيان ج 2 ص 322.
«2» بقره، آيه 133.
تفسير اثنا عشرى، ج3، ص: 310
عليه السّلام را عتاب و وعده عقاب داد. حضرت فرمود: شرم نداريد كه اصنام جماد را به خدائى گرفته‌ايد «انّى اريك و قومك فى ضلال مبين». در اين ترغيب است حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله را بر محاجه قوم كه او را به عبادت اصنام دعوت مى‌كردند و ترغيب آن سرور در اقتداء به ابراهيم عليه السّلام كه جدّ آن حضرت است در احتجاج و تسليه آن وجود مكرم به آن.
وجه منشأ عبادت اصنام- جمعى از حمقا تغير و اختلاف احوال عالم سفلى را از مقتضيات سير و تأثير احوال كواكب علوى دانسته و انتظام امورات معاش را مربوط به گردش سيارات از قبيل شمس و قمر و عطارد و زهره و مريخ و زحل و اورانوس و نپتون دانسته‌اند. هر صنفى كوكبى را كه اثر مقتضيه در كار خود تصور نموده تمثالى از فلز مشابه آن كوكب ساخته عبادت آن را منضم به عبادت حق تعالى نموده، مثلا زارعين كه محتاج به آب بودند چون اثرات رطوبيه كه سبب كثرت آب است از قمر دانسته صنعى از نقره به شكل قمر ترتيب و به ستايش مشغول شدند. جماعت آهنگران چون عمده ترقى كار خود را در تأثير آتش و قوه ناريه از مريخ كه ستاره‌اى است سرخ دانسته، لذا تمثالى سرخ مانند مريخ تهيه نمودند. زرگران چون رواج كسب خود را در طلا دانسته تمثال شمس را به رنگ طلائى ساخته و به ستايش آن مشغول شدند. همچنين ساير طبقات مردم بتدريج و به مرور ايام، كم كم عبادت اصنام مرسوم و عبادت خالق الانام متروك گردد. طبقه ديگر گفتند: خداى تعالى، مدبّر اين عالم طبيعت را روحانيون، مقرّر و هر اقليم را به ملكى واگذار نموده، لذا مجسمه ملائكه را ساخته و به عبادت آنها مشغول شدند.
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَ تَتَّخِذُ أَصْناماً آلِهَةً إِنِّي أَراكَ وَ قَوْمَكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ (74)
ترجمه
و هنگاميكه گفت ابراهيم بپدرش آزر آيا ميگيرى بتان را خدايان بدرستيكه من ميبينم تو را و قوم تو را در گمراهى آشكار.
تفسير
در مجمع از زجّاج نقل نموده كه ميان علماء انساب اختلافى نيست در اينكه نام پدر حضرت ابراهيم (ع) تارخ بوده است و فرموده اين قول اصحاب ما را تقويت مينمايد كه فرموده‌اند آزر جدّ مادرى حضرت ابراهيم (ع) يا عموى او بوده است چون بصحت پيوسته نزد ايشان كه پدران پيغمبر خاتم (ص) تمام آنها موحد بوده‌اند و بر اين امر اجماع نموده‌اند و روايت كرده‌اند از پيغمبر (ص) كه آنحضرت فرمود پيوسته خداوند مرا از اصلاب طاهرين منتقل نمود بارحام مطهّرات تا آنكه بيرون آورد مرا در عالم شما و آلوده نكرد مرا بچرك كفر هيچ گاه و اگر يكى از پدران آنحضرت كافر بود موصوف نميشدند آنها بطهارت با آنكه خداوند فرموده است جز اين نيست كه مشركون نجسند و در نفحات چند روايت از ائمه عليهم السلام و پيغمبر (ص) نقل نموده كه دلالت بر طهارت مولد آباء آنحضرت دارد تا حضرت آدم (ع) و فرموده است عامّه تمام روايات
جلد 2 صفحه 338
نبويّه را حمل بر اين معنى يعنى طهارت مولد نموده‌اند و بعيد شمرده است براى آنكه اين فخر ديگرى است كه تمام اباء آنحضرت موحّد يا انبيا بوده باشند و اصلاب طاهرين ظهور در اين امر دارد و وجود مشرك را در ميان آنها عيب دانسته و بنظر حقير عيب نيست ولى نبودنش كمال است و چون خداوند تمام كمالات را در اين خانواده جمع نموده است اين كمال هم بايد باشد ولى بودن ولد الزّنا عيب است و البتّه نبوده است و اطلاق اب و پدر بر جد مادرى واضح است و بر عمو بمناسبت آنستكه با نبودن پدر بمنزله پدر است و در قرآن اطلاق بر آن شده است در سوره بقره آيه ام كنتم شهداء اذ حضر يعقوب الموت. در هر حال حضرت ابراهيم (ع) براى توبيخ او استفهام انكارى فرمود و قبح اين عمل را بوضوح عقلى آن واگذار كرد پس از آن تصريح فرمود كه من، تو و كسان تو را كه در اين امر با تو شركت نموده‌اند در گمراهى واضحى مستقر مى‌بينم ..
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
وَ إِذ قالَ إِبراهِيم‌ُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَ تَتَّخِذُ أَصناماً آلِهَةً إِنِّي أَراكَ وَ قَومَك‌َ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ (74)
و ياد كن زماني که گفت ابراهيم از براي پدرش آزر آيا ميگيري صنمهايي
جلد 7 - صفحه 115
را خدايان محققا من ميبينم تو را و قوم تو را در گمراهي آشكارا.
وَ إِذ قالَ إِبراهِيم‌ُ كلمه اذ متعلق بفعل مقدر است مثل اذكر يا ذكّر و امثال اينها و ابراهيم دومين پيغمبر اولو العزم است که ناسخ شريعت سابقه و آورنده شريعت جديد که اولين آنها نوح بوده ناسخ شريعت آدم و سومين آنها موسي در خصوص بني اسرائيل و قبطيان و چهارمين آنها عيسي عليهم السّلام، و اما در بني اسماعيل شريعت ابراهيم باقي بود تا زمان پنجمين آنها حضرت محمّد إبن عبد اللّه صلّي اللّه عليه و آله و سلّم و ابراهيم عليه السّلام در زمان نمرود بوده که در لسان عجم بكيومرس نام دارد و اولين پادشاهان بوده (سر پادشاهان كيومرس بود) و دعوي خدايي هم كرد و بجنگ خداي ابراهيم هم رفت بتوسط كركسها و تير بطرف خدا هم انداخت و ماهي را خداوند هدف تير او قرار داد و خون‌آلود برگشت و از مزخرفات عجيبه بعض مجسمه از طوايف اهل تسنن اينست که تير نمرود اصابت كرد بران خدا و مجروح شد و روز قيامت تخت خدا را نصب ميكنند و خدا بر آن تخت روي كرسي مي‌نشيند براي محاكمه حسين بن علي (ع) ميآيد و شكايت از ظلم يزيد ميكند، خدا ران خود را باز ميكند و نشان ميدهد که از تير نمرود هنوز مجروح است و بحسين (ع) ميگويد من نمرود را عفو كردم تو هم يزيد را عفو كن و تماما ميروند بهشت و مباحثه ابراهيم با نمرود در سوره بقره جلد دوم گذشت در ذيل آيه شريفه أَ لَم تَرَ إِلَي الَّذِي حَاج‌َّ إِبراهِيم‌َ الاية آيه 26.
لِأَبِيهِ آزَرَ در موضوع آزر اختلاف شديدي است بسيار از مفسرين عامه او را پدر ابراهيم ميدانند و ميگويند مانعي ندارد پدر انبياء مشرك باشند حتي پدر بزرگوار پيغمبر اكرم صلّي اللّه عليه و آله و سلّم حضرت عبد اللّه عليه السّلام را مشرك ميدانند، و بعضي گفتند جدّ ابراهيم بوده، و بعضي عمّ آن حضرت دانسته چنانچه عقيده قاطبه اماميه است و از ضروريات مذهب اماميه اينست که آباء انبياء و ائمه طاهرين از آدم بپائين تمام
جلد 7 - صفحه 116
مؤمن متقي بوده و امهات آنها همه طاهره بودند چنانچه حديث شريفي در مجمع از پيغمبر صلّي اللّه عليه و آله و سلّم روايت فرموده
(انّه قال لم يزل ينقلني اللّه من اصلاب الطاهرين الي الارحام المطهرات حتي اخرجني في عالمكم هذا لم يدنسني بدنس الجاهلية)
و در زيارت وارث که سندش بسيار معتبر است مي‌گويي
(اشهد انك كنت نورا في الاصلاب الشامخه و الارحام المطهرة لم تنجسك الجاهلية بانجاسها و لم تلبسك من مدلهمات ثيابها)
و اما دليل از قرآن مجيد يكي آنكه اطلاق اب بر عمّ شده در سوره بقره آيه 127 أَم كُنتُم شُهَداءَ إِذ حَضَرَ يَعقُوب‌َ المَوت‌ُ إِذ قالَ لِبَنِيهِ ما تَعبُدُون‌َ مِن بَعدِي قالُوا نَعبُدُ إِلهَكَ وَ إِلهَ آبائِكَ إِبراهِيم‌َ وَ إِسماعِيل‌َ وَ إِسحاق‌َ إِلهاً واحِداً وَ نَحن‌ُ لَهُ مُسلِمُون‌َ و حال آنكه اسمعيل عمّ يعقوب بود، و دليل محكم‌تر آنكه در سوره توبه آيه 115 ميفرمايد وَ ما كان‌َ استِغفارُ إِبراهِيم‌َ لِأَبِيهِ إِلّا عَن مَوعِدَةٍ وَعَدَها إِيّاه‌ُ فَلَمّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّه‌ِ تَبَرَّأَ مِنه‌ُ الايه صريح آيه شريفه اينست که بعد از تبري ابراهيم ديگر براي آزر استغفار ننمود و اينکه در مورد جواني و شباب ابراهيم بوده که از آنها اعتزال فرمود، و در سوره ابراهيم آيه 41 و 42 بعد از اينكه از قول ابراهيم ميفرمايد الحَمدُ لِلّه‌ِ الَّذِي وَهَب‌َ لِي عَلَي الكِبَرِ إِسماعِيل‌َ وَ إِسحاق‌َ تا آنجا که ميگويد رَبَّنَا اغفِر لِي وَ لِوالِدَي‌َّ وَ لِلمُؤمِنِين‌َ يَوم‌َ يَقُوم‌ُ الحِساب‌ُ پس مسلّما والد ابراهيم غير آزر بوده که از او تبري جسته.
أَ تَتَّخِذُ أَصناماً آلِهَةً همزه استفهام توبيخي است يعني نبايد اتخاذ كني، اصنام جمع صنم است و فرق بين صنم و وثن اينست که اگر مصور است صنم ميگويند و بتخيل اينكه صورت خدا يا ملائكه يا انبياء است و اگر غير مصور است متشكل بكواكب و اشجار است وثن ميگويند و جمع اوثان است و آلهة جمع اله است يعني معبود که عبادت آنها را ميكردند و باعث تقرب بخداوند ميدانستند چنانچه گفتند ما نَعبُدُهُم إِلّا لِيُقَرِّبُونا إِلَي اللّه‌ِ زُلفي زمر آيه 4، و نظير آنها عبده شمس
جلد 7 - صفحه 117
و عبده نار و عبده عجل و امثال اينها حتي صوفيه که گفتند صورت مرشد را بايد در نظر گرفت در عبادت حتي حلوليه که گفتند خدا در بدن كسي حلول كرده مثل منصور حلاج که گفت ليس في جبّتي سوي اللّه و دعوي انا الحق از او صادر شد که گفتند
(روا باشد انا الحق از درختي
برگزیده تفسیر نمونه
(آیه 74)
از آنجا که این سوره جنبه مبارزه با شرک و بت پرستی دارد، در اینجا به گوشه ای از سرگذشت ابراهیم، قهرمان بتشکن اشاره کرده، می گوید:
ابراهیم پدر (عموی) خود را مورد سرزنش قرار داد و به او چنین «گفت: آیا این بتهای بی ارزش و موجودات بی جان را خدایان خود انتخاب کرده ای»!؟ (وَ إِذ قالَ إِبراهِیمُ لِأَبِیهِ آزَرَ أَ تَتَّخِذُ أَصناماً آلِهَةً).
«بدون شک من، تو و جمعیت پیروان و هم مسلکان تو را در گمراهی آشکاری می بینم» (إِنِّی أَراکَ وَ قَومَکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ).
چه گمراهی از این آشکارتر که انسان مخلوق خود را معبود خود قرار دهد، و موجود بی جان و بی شعوری را پناهگاه خود بپندارد و حل مشکلات خود را از آنها بخواهد.
جمعی از مفسران سنّی، آزر را پدر واقعی ابراهیم می دانند، در حالی که تمام مفسران و دانشمندان شیعه معتقدند آزر پدر ابراهیم نبود، بعضی او را پدر مادر و بسیاری او را عموی ابراهیم دانسته اند.
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:
تفسیر های فارسی
ترجمه تفسیر المیزان
تفسیر خسروی
تفسیر عاملی
تفسیر جامع
تفسیر های عربی
تفسیر المیزان
تفسیر مجمع البیان
تفسیر نور الثقلین
تفسیر الصافی
تفسیر الکاشف
پانویس
- ↑ تفسیر احسن الحدیث، سید علی اکبر قرشی
منابع
- تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
- اطیب البیان فی تفسیر القرآن، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام، 1378 ش، چاپ دوم
- تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
- تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
- برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
- تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش، چاپ پنجم